Chia sẻ lợi ích giữa các khâu trong chuỗi cung mía đường hiện đang mất cân đối nghiêm trọng. Người trồng mía có vai trò quan trọng nhưng lợi ích nhận được ít nhất.
Tại hội thảo Hướng tới phát triển bền vững ngành mía đường Việt Nam do Tổ chức Forest Trends tổ chức sáng 21/1, nông dân, các chuyên gia, cơ quan nghiên cứu và cơ quan quản lý chỉ ra, nhà máy mía đường và nông dân cần có sự hợp tác đi kèm với sự minh bạch về giá cả, chất lượng mía cũng như chia sẻ lợi ích có được từ cây mía để đưa ngành mía đường Việt Nam phát triển bền vững, tránh sự lệ thuộc vào nhập khẩu trong tương lai.
Ông Hồ Thành Biên – nông dân trồng mía ở Tây Ninh chia sẻ, trong chuỗi sản xuất đường, nông dân là then chốt nhưng lợi ích nông dân được hưởng rất thấp. Người trồng mía luôn thiệt thòi, không biết thực sự giá trị sản phẩm được bao nhiêu vì các nhà máy không cho biết điều đó.
"Hiện còn nhà máy thu mua mía nguyên liệu chưa đến 1 triệu đồng/tấn. Một tấn mía đem đi đơn vị khác phân tích chênh lệch tới 4-5 trữ đường. Trong khi mía Tây Ninh mà vẫn chỉ được 7 trữ đường", ông Hồ Thành Biên bức xúc.
Ông Hồ Thành Biên cho rằng, các nhà máy tính giá thu mua mía chỉ dựa theo giá đường. Sản phẩm sau đường được bao nhiêu thì các doanh nghiệp không công khai mà nông dân lại không biết được. Nếu các nhà máy cứ lấy lợi nhuận của mình đặt lên hàng đầu thì ngành mía đường sẽ không thể phát triển bền vững.
Để ngành mía tồn tại bền vững, ông Hồ Thành Biên cho rằng, các nhà máy nên minh bạch, chia sẻ lợi nhuận rõ ràng, minh bạch trữ đường để nông dân có niềm tin vào cây mía.
Chia sẻ về hướng khôi phục nguyên liệu mía, ông Võ Văn Lương – Giám đốc Nghiên cứu phát triển Công ty TNHH Mía đường Nghệ An (NASU) cho biết, liên kết với nông dân, nông dân được doanh nghiệp cho vay ưu đãi, hỗ trợ nông dân áp dụng cơ giới hóa bằng cách trồng mía bằng máy; mở rộng hàng mía để bón phân bằng máy, từ đó giúp giảm chi phí, tăng hiệu quả lên rất nhiều.
Nhờ mở rộng hàng mía nên nông dân có thể trồng xen canh cây họ đậu giúp tăng thu nhập từ 20-30 triệu đồng/ha, đặc biệt cho những vụ mà giá mía ở mức thấp. Bên cạnh đó, việc trồng xen canh còn giúp hạn chế một số dịch bệnh trên cây mía.
Để tạo sự minh bạch công ty kiểm tra tạp chất, trữ đường bằng hệ thống đo bằng hồng ngoại nên nông dân rất tin tưởng. Nhờ đó chất lượng mía không ngừng cải thiện. Có nông dân đã bán được mía với giá cao kỷ lục trên 1,2 triệu đồng/tấn. Công ty đã phải chi gần 3 tỷ đồng tiền thưởng nông dân sản xuất mía năng suất, chất lượng cao và không còn nông dân bị phạt do năng suất thấp, ông Võ Văn Lương cho biết.
Bên cạnh việc phải cạnh tranh với cây trồng khác, ông Trần Công Thắng, Viện trưởng Viện Chính sách và Chiến lược phát triển nông nghiệp nông thôn cho rằng, mức độ cạnh tranh của ngành mía đường rất yếu. Nông dân và nhà máy bắt buộc phải có sự liên kết. Câu chuyện minh bạch trữ đường đã tồn tại 10 năm nay vẫn chưa được giải quyết. Nhà máy cần có sự quản lý sao cho minh bạch và việc này hoàn toàn có thể được giải quyết nếu áp dụng công nghệ.
Ngoài ra, ông Trần Công Thắng còn cho rằng, phụ phẩm giờ không còn là phế phẩm. Nhiều nhà máy đã có các sản phẩm ra nhiều sản phẩm từ phụ phẩm như điện, phân bón… Đây là vấn đề mà các doanh nghiệp cần phát huy.
Đồng quan điểm trên, ông Đào Thế Anh, Phó viện trưởng Viện Khoa học nông nghiệp Việt Nam cũng cho rằng, ngành đường tồn tại được phải xác định đa giá trị, chứ không chỉ có sản phẩm từ đường. Doanh nghiệp cần ứng dụng công nghệ số để minh bạch thông tin. Doanh nghiệp nên minh bạch thu nhập từ phụ phẩm chứ không chỉ từ đường. Nếu không có nông dân thì cũng không có các sản phẩm từ phụ phẩm đó.
Với chủ trương phát triển kinh tế tuần hoàn, theo ông Đào Thế Anh, ngành đường cần áp dụng công nghệ, minh bạch thông tin hơn. Hiệp hội Mía đường Việt Nam cần có vai trò trong việc giám sát, xác định trữ đường.
Ông Đào Thế Anh đánh giá, ngành mía đường Việt Nam vẫn có cơ hội canh tranh với đường Thái Lan. Việt Nam đã có nhiều cây trồng đã có sự canh tranh tốt với Thái Lan nên không có lý do gì ngành đường không cạnh tranh được. Bên cạnh đó, cần thêm các cơ chế, chính sách của nhà nước, các vùng nguyên liệu cần đầu tư áp dụng khoa học công nghệ, cơ giới hóa.. Vùng nào sản xuất mía hiệu quả thì cần thúc đẩy. Cùng với đó là khuyến khích nông dân vào hợp tác xã để chuyển giao khoa học công nghệ, cơ giới hóa… và cũng để nông dân có tiếng nói trong chuỗi giá trị mía đường.
Bà Võ Thị Lý – Cục Chế biến và Phát triển thị trường nông sản chia sẻ, Hiệp hội Mía đường Việt Nam cần có cơ chế để các hộ nông dân tham gia vào hiệp hội nhiều hơn để có sự chia sẻ thông tin cũng như hiểu nhau hơn. Về quy chuẩn mía đường, hiện Cục Chế biến và Phát triển thị trường nông sản đang được giao sửa đổi. Dự thảo của quy chuẩn là sẽ thành lập những đơn vị độc lập để giám sát đánh giá về trữ đường để nông dân yên tâm cũng như minh oan được cho các doanh nghiệp hoạt động chân chính.
Chia sẻ về kết quả nghiên cứu của nhóm nghiên cứu, ông Nguyễn Vinh Quang, Tổ chức Forest Trends cho biết, diện tích trồng mía hiện tại khoảng 151.000 ha, tương ứng sản lượng khoảng 7,66 triệu tấn mía và 0,77 triệu tấn đường. Tuy nhiên, lượng đường sản xuất trong nước chỉ đáp ứng khoảng 40% nhu cầu tiêu dùng. Bởi vậy, trong giai đoạn 2017-2020, bình quân mỗi năm Việt Nam phải nhập khẩu từ 1,2- 1,8 triệu tấn đường.
Ngành mía đường Việt Nam đang có xu hướng co giảm. Diện tích trồng mía giảm từ hơn 274 nghìn ha trong vụ 2016-2017 xuống còn gần 151 nghìn ha hiện nay, tương đương mức giảm trên 45%. Sản lượng đường giảm từ 1,24 triệu tấn xuống còn 0,77 triệu tấn, tương đương mức giảm 38%.
Với khoảng trên 126.000 hộ nông dân tham gia liên kết, cung nguyên liệu cho các nhà máy chế biến, tuy nhiên trong liên kết này, các nhà máy luôn ở thế tay trên, là người đưa ra quyết định về chất lượng mía và giá mía nguyên liệu. Hộ hầu như không có tiếng nói trong việc hình thành các quyết định này. Khâu thu mua mía nguyên liệu đang có sự cạnh tranh không lành mạnh giữa các nhà máy, thường là có sự cấu kết với các thương lái mía, ông Nguyễn Quang Vinh đánh giá.
Ông Nguyễn Quang Vinh cũng chỉ ra, chia sẻ lợi ích giữa các khâu trong chuỗi cung hiện đang mất cân đối nghiêm trọng, với người trồng mía có vai trò quan trọng nhưng lợi ích nhận được ít nhất. Cụ thể, nhóm hộ trồng mía chỉ nhận được dưới 11% trong tổng lợi nhuận từ chuỗi. Trong khi, lợi nhuận mà người trồng mía tại các nước khác như: Thái Lan, Indonesia và Philippines thu được ở mức từ 60-70% khi họ tham gia chuỗi.
Ngành mía đường trong nước đang đứng trước sức ép vô cùng lớn, đòi hỏi cần có những thay đổi mang tính chất tổng thể nhằm nâng cao sức cạnh tranh của ngành. Thay đổi tổng thể bao gồm các cơ chế, chính sách; có cơ chế kiểm soát hiệu quả đối với nguồn đường nhập lậu đang diễn ra hiện nay; đánh giá đúng vai trò của người nông dân trong chuỗi giá trị mía đường và chia sẻ lợi ích với họ...
"Ngành mía đường chỉ có thể tồn tại được khi có sự gắn kết chặt chẽ của người dân trồng mía, thông qua lợi ích kinh tế mà cây mía đem lại cho người dân và qua việc chia sẻ lợi ích công bằng giữa các hộ và nhà máy đường", ông Nguyễn Quang Vinh nhấn mạnh./.
Thu hoạch mía. Ảnh: TTXVN
Ông Đào Thế Anh, Phó viện trưởng Viện Khoa học nông nghiệp Việt Nam phát biểu tại hội thảo. Ảnh: Bích Hồng/BNEWS/TTXVN